​   جناب آقای دکتر معظمی، امروزه وقتی صحبت از آینده‌‌پژوهی و پیش‌بینی در خصوص انرژی و فناوری‌های مرتبط با آن می‌شود، مهمترین عناوینی که به آن پرداخته می‌شود کدامند؟ یکی از موضوعات بسیار مورد توجه در فرایند آینده‌پژوهی، مطالعه و پیش‌بینی در خصوص ابعاد و ویژگی‌های فناوری‌هایی است که در آینده ظهور خواهند کرد. در این بین و به دلیل اهمیت آن، فناوری‌های مرتبط با بخش انرژی از جایگاه خاصی برخوردار است. در این زمینه، توجه به روش‌های تولید انرژی الکتریکی به‌ویژه فناوری‌های مربوط به بخش انرژی‌های تجدیدپذیر، از نکات حائز اهمیت در فعالیت‌های آینده‌پژوهی می‌باشد. مهمترین سوالی که در این زمینه مطرح است، پیش‌بینی در خصوص ترکیب سبد تولیدی و مصرفی انرژی در سطح جهان است که این موضوع، یک عامل تعیین‌کننده در جهت‌گیری کشورها برای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی بوده و حتی یکی از شاخص‌های با اهمیت در تعریف و شکل‌گیری ارتباطات بین‌المللی محسوب می‌گردد. مورد بعدی که به لحاظ موضوعی ارتباط تنگاتنگی با مورد اول دارد، هزینه‌های تولید انرژی‌های مختلف و قیمت قابل عرضه آن‌ها به بازار می‌باشد. این عامل، تعیین‌کننده روندهای بازار بر اساس بهره‌وری اقتصادی است. مورد سوم، بحث سیاست‌ها و الزامات ترویج بهره‌وری انرژی و استفاده بهتر از منابع است که با توجه به مصرف بالای کشور، در این زمینه نیز فعالیت‌های موثری انجام داد.   با این تفاسیر و به عنوان نمونه، فناوری‌های مرتبط با تولید، انتقال و بهره‌وری انرژی کدامند؟ موضوع بهره‌وری انرژی ابعاد گسترده‌ای داشته و شامل تولید، انتقال، مصارف صنعتی شامل: مصارف حرارتی در ساختمان‌ها، مصارف روشنایی، مصارف برقی، موتورهای برقی و غیره می‌باشد. در ارتباط با بهره‌وری انرژی در مرحله تولید، بهره‌برداری از نیروگاه‌ها مانند نیروگاه تولید برق با استفاده از سوخت زغال‌سنگ در دما و فشار بالا و یا نیروگاه سیکل ترکیبی از جمله فناوری‌هایی است که در سطح جهانی تلاش می‌شود تا با استفاده از آن‌ها به سطح بالاتری از بهره‌وری انرژی دست یافت. در زمینه بهره‌وری تولید و انتقال انرژی، فناوری تولید همزمان گرما و برق (CHP ) و همچنین تولید همزمان سرما، گرما و برق از فناوری‌های مورد توجه می‌باشد. مورد دیگر که به ویژه طی سال‌های اخیر بسیار به آن پرداخته شده، منابع انرژی‌های تجدیدپذیر، فناوری‌های نوین و همچنین موضوعات زیست محیطی می‌باشد. مواردی از قبیل تولید و مصرف انرژی‌های تجدیدپذیر به صورت متمرکز و غیرمتمرکز، کاربرد مستقیم در سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی و همچنین استفاده ترکیبی آنها با سوخت‌های فسیلی از جمله موضوعات مرتبط می‌باشند. یکی از فناوری‌های مورد توجه در این زمینه فناوری جداسازی و ذخیره کربن، در فرایند تولید برق از سوخت‌های فسیلی می‌باشد. فناوری تولید خودروهای هیبریدی و برقی برای مصارف شخصی و تجاری، مثال دیگری از جهت‌گیری‌های آتی دراین زمینه می‌باشد. لازم به ذکر است موضوعات فوق‌ با یکدیگر ارتباط داشته و بر هم تاثیرگذار هستند. همچنین این موارد شامل هر دو بخش بازار انرژی، اعم از بخش تولید و بخش مصرف می‌باشند.   با توجه به اهمیت موضوع آینده‌پژوهی در بخش انرژی، چه مراکزی در سطح دنیا به آن می‌پردازند و گزارش‌های آنها به چه مواردی اشاره دارد؟ در سطح جهانی مراکز مختلفی وجود دارند که به این امر تمرکز دارند. شناخته‌شده‌ترین مرکز در این زمینه، آژانس بین‌المللی انرژی (International Energy Agency-IEA ) می‌باشد که هر ساله گزارش‌های خود را با موضوعاتی از قبیل چشم‌انداز انرژی جهانی، تجارت انرژی، ارائه آمارهای کلیدی در خصوص انرژی جهانی، گزارش بازار نفت و نقشه راه فناوری‌های بخش انرژی، منتشر می‌نماید. از دیگر مراکز مهمی که در این زمینه فعال بوده و نتایج بررسی‌های آن‌ها از اهمیت بالایی در عرصه جهانی برخوردار است، گزارش‌های منتشرشده توسط اتحادیه اروپا می‌باشد. اتحادیه اروپا به صورت پیوسته و با فواصل زمانی چندساله، گزارشی را در خصوص پیش‌بینی روندهای بازار تولید و مصرف انرژی در محدوده کشورهای عضو اتحادیه، در قالب یک سناریو تهیه و منتشر می‌نماید. گزارش قبلی در سال 2003 تهیه و منتشر گردید. در این گزارش یک سناریو در خصوص روندهای انرژی تا سال 2030 ارائه شده بود که تا سال 2009 در چند نوبت به‌روزرسانی گردید. جدیدترین گزارش ارائه شده مربوط به سال 2013 می‌با‌شد که روندهای بازار انرژی را تا سال 2050 پیش‌بینی نموده است.   به طور کلی، انجام این پیش‌بینی‌ها چه اثراتی بر روی روندهای تصمیم‌گیری کشورها خواهد داشت؟ این پیش‌بینی‌ها بسته به میزان اعتبار نهاد تهیه‌کننده آن‌ها، تاثیرات فراوانی بر نحوه سیاست‌گذاری‌ها و سرمایه‌گذاری‌های دولت‌ها در عرصه انرژی دارد. به عنوان مثال، اتحادیه اروپا بر اساس همین پیش‌بینی‌ها یک مدل تحت عنوان مدل پرایمز به عنوان چشم‌انداز بازار انرژی تهیه کرده است. این مدل سیستم انرژی اروپا و بازار کشورهای عضو را برای سال 2015 تا 2050 در فواصل زمانی 5 ساله شبیه‌سازی کرده است. این مدل شامل نکاتی از قبیل موازنه‌های انرژی (عرضه و تقاضا)، میزان آلایندگی دی اکسید کربن، میزان و روند سرمایه‌گذاری‌ها، روندهای تحقیقاتی در خصوص فناوری‌های انرژی و در نهایت هزینه‌ها و قیمت‌های انرژی‌های مختلف می‌باشد.   با توجه به دستاوردها و روندهای حال حاضر، کدام پیش‌بینی‌های گذشته تقویت شده و کدامیک نقض شده‌اند؟ برای نمونه، فناوری سلول‌های خورشیدی به عنوان یک منبع تولید انرژی الکتریکی تجدیدپذیر موضوعی است که خصوصا طی دهه اخیر بسیار مورد توجه کارشناسان بازار انرژی بوده است. میزان دستاوردهای فنی- اقتصادی در صنعت سلول‌های خورشیدی خیلی بیشتر از پیش‌بینی‌هایی بوده که قبلا در مورد آن ارائه شده بود. هزینه‌های تولید انرژی از این طریق طی مدت کوتاهی به شکل چشم‌گیری کاهش پیدا کرده است. به عبارتی حتی در خوشبینانه‌ترین پیش‌بینی‌ها هم این مقدار پیشرفت در این صنعت و به موازات آن این میزان کاهش هزینه تولید متصور نبود. موضوع دیگر، بحث انرژی بادی می‌باشد. تولید انرژی بادی در سطح جهان به دو بخش انرژی بادی خشکی و انرژی بادی دریایی تقسیم می‌شود. در صنعت تولید انرژی بادی خشکی، توربین‌های بادی در خشکی (مزارع بادی) نصب شده و در صنعت انرژی بادی دریایی، این توربین‌ها در سواحل آبها نصب می‌شود. مهم‌ترین مزیت تولید انرژی بادی دریایی نسبت به خشکی، قدرت و جریان بیشتر بادها در سطح دریا نسبت به خشکی می‌باشد. پیش‌بینی‌های قبلی در خصوص انرژی بادی دریایی خیلی مثبت بود و تصور می‌شد که طی زمان، هزینه‌های بهره‌گیری از این منبع انرژی به طور چشمگیری کاهش یابد. درصورتی‌که بر اساس بازنگری‌های صورت گرفته اخیر، فرضیه‌ها در خصوص پیشرفت‌های فنی- اقتصادی این صنعت تغییر کرده و پیش‌بینی کاهش سریع هزینه تولید انرژی از این راه، به یک روند کاهشی ملایم تبدیل شده است.   فناوری دیگری که در گذشته پیش‌بینی می‌شد با سرعت قابل توجهی فراگیر شود، فناوری جذب و جداسازی کربن در نیروگاه‌های با سوخت فسیلی می‌باشد. در این فناوری، کربن حاصل از احتراق سوخت‌های فسیلی، با روش‌های مختلف جداسازی و جذب شده و از انتشار آن در فضای جو جلوگیری می‌شود. سپس کربن جذب شده به محل‌های از پیش تعیین شده منتقل شده و در لایه‌های زیرین سطح زمین ذخیره‌سازی می‌شود. مصارف دیگر این روش در استخراج نفت می‌باشد. به عبارتی دیگر، با هدف افزایش بازیافت نفت از چاه‌ها، گاز دی‌اکسیدکربن جذب شده به داخل چاه‌ها پمپاژ می‌شود. پیش‌بینی‌های قبلی بر این اساس بود که این فناوری به سرعت توسعه خواهد یافت اما به دلیل مقاومت‌هایی که در سطح جوامع بر اساس توجه به مسائل زیست محیطی شکل گرفت، روند آن با مانع و تاخیر مواجه گردید.   همان‌طور که قبلا اشاره شد، پیش‌بینی روند فناوری‌های مرتبط با بخش انرژی از جایگاه خاصی در جریان تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی کشورها برخوردار است. مطالعات اخیر، روند توسعه و تغییرات فناوری‌های بخش انرژی را به چه صورت پیش‌بینی می‌نمایند؟ یکی از عوامل تاثیرگذار در میزان پیش‌بینی پذیری روند هر یک از فناوری‌ها، سطح بلوغ آن فناوری در حال حاضر است. به عبارتی، هر چقدر فناوری مورد بحث از بلوغ بالاتری برخوردار باشد، پیش‌بینی روند آتی آن از دقت بالاتری برخوردار خواهد بود مساله بلوغ فناوری به جهت دیگری هم تاثیرگذار است و آن ارتباط سطح بلوغ فناوری با قابلیت انتشار آن است. این بدان معنی است که همیشه استفاده از یک فناوری جدید تا زمانی که به بلوغ کافی نرسیده باشد، چه در بین تولیدکنندگان و چه در بین مصرف‌کنندگان، با تردید همراه است. استفاده‌کنندگان در مواجهه با یک فناوری جدید، بصورت ناخودآگاه بگونه‌ای رفتار می‌کنند که گویی قرار است هزینه بیشتری پرداخت نمایند. در کشورهای پیشرفته، دولت‌ها برای عبور از این مانع و ترویج استفاده از فناوری‌های جدید از روشهایی مانند ایجاد کمپین‌های اطلاع‌رسانی، وضع قوانین و سیاست‌های صنعتی، حمایت از تحقیق و توسعه و وضع مالیات برای استفاده‌کنندگان از روشهای قدیمی استفاده می‌کنند.   دولت‌ها با استفاده از این روشها، تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان را ترغیب به استفاده از فناوری‌های جدید می‌کنند و به تبع آن، افزایش گستره استفاده، منجر به افزایش سطح بلوغ آن فناوری می‌گردد. پس بصورت خلاصه می‌توان اشاره نمود که یکی از شاخص های تعیین کننده در فرایند پیش‌بینی روند آتی یک فناوری، سطح بلوغ آن در زمان حاضر می‌باشد.   نکته دیگر در این خصوص این است که نگاه کلی حاکم بر فرایند پیش‌بینی در بین کارشناسان، همیشه یک نگاه خوشبینانه بوده است. بعبارتی فناوری‌های مورد استفاده بشر، همیشه و در طول دوره حیات خود، بواسطه امر تحقیق و توسعه و متعاقب آن پیشرفت‌های تکنولوژیک، از نظر شاخص هزینه/ بهره‌وری یک روند رو به رشد داشته‌اند که این موضوع اینجا نیز مصداق دارد.   جناب آقای دکتر، از میان انرژی‌های تجدیدناپذیر و تجدیدپذیر، گران‌ترین و ارزان‌ترین منابع تولید انرژی کدام انرژی پیش بینی شده است؟ نیروگاه بادی در خشکی، نیروگاه بادی دریایی، نیروگاه سلول‌های خورشیدی، نیروگاه انرژی حرارتی خورشیدی، انرژی زمین گرمایی، در بین انرژی‌های تجدیدناپذیر، گران‌ترین آن‌ها مربوط به انرژی هسته‌ای و پودر زغال سنگ می‌باشد.  ارزان‌ترین هم مربوط به نیروگاه های گازی می‌باشد. در بین انرژی‌های تجدیدپذیر هم گران‌ترین مربوط به انرژی زمین گرمایی و بادی دریایی بوده و ارزان‌ترین‌ها مربوط به نیروگاه بادی خشکی و سلول خورشیدی می‌باشد.   رده‌بندی هزینه راه‌اندازی انرژی‌های تجدیدناپذیر طی زمان حفظ می‌شود اما در خصوص انرژی‌های تجدیدپذیر پیش‌بینی می‌شود انرژی خورشیدی که در حال حاضر بعد از انرژی بادی در جایگاه دوم قرار دارد. در سال2050 به جایگاه نخست به عنوان فناوری با پایین‌ترین هزینه راه‌اندازی صعود کند. میانگین هزینه راه‌اندازی نیروگاه با انرژی‌های تجدیدپذیر در خصوص پنج فناوری مذکور که در حال حاضر 30% گران‌تر از انرژی‌های تجدیدناپذیر می‌باشد، تا سال 2050 تغییر کرده و معادل 5% ارزان‌تر تمام می‌شود.   اگر بخواهیم کمی دقیق‌تر به این موضوع نگاه کنیم باید به مزیت‌ها و معایب انرژی‌های تجدیدپذیر نسبت به تجدیدناپذیر توجه کنیم. مزیت‌های انرژی‌های تجدیدپذیر همانگونه که از نام آن مشخص است، تجدیدپذیر بودن آن است. همچنین میزان اثر مخربی که این دسته از انرژی‌ها بر محیط زیست می‌گذارد به مراتب کمتر از انرژی‌های تجدیدناپذیر می‌باشد. تنها مزیت انرژی‌های تجدیدناپذیر، ارزان بودن آن‌ها می‌باشد که پیش‌بینی می‌شود این موضوع هم طی دوره زمانی پیش‌رو به نفع انرژی‌های تجدیدپذیر تغییر کند.    نکته آخر در این خصوص توجه به ارزان‌ترین فناوری تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر می‌باشد. در حال حاضر فاصله این دو به ازای هر کیلووات ساعت انرژی الکتریکی تولید شده، معادل 450 یورو می باشد. پیش‌بینی می‌شود این فاصله طی مدت زمان مورد مطالعه به مراتب کمتر شده و به حدود 10 یورو برسد.   جناب آقای دکتر معظمی، آیا همواره پیش‌بینی‌ها مربوط به روند توسعه انرژی درست می‌باشد؟ لزوماً خیر. عامل مهم و تاثیرگذاری که باعث بروز برخی تغییرات در ارتباط با پیش‌بینی‌های گذشته و شکل‌گیری روندهای تازه می‌گردد، توجه و حساسیت روزافزون نسبت به مساله حفظ محیط زیست است. این امر نه تنها در بخش بهره‌برداری از منابع طبیعی و روش‌های تولید انرژی مورد توجه می‌باشد، بلکه در بخش مصرف یا تقاضای انرژی نیز روز به روز از اهمیت بیشتری برخوردار می‌گردد. روش‌های اجرایی معمول در این رابطه شامل تعریف و جاری‌سازی الزامات و قوانین سازگار با محیط‌زیست در بخش تولید انرژی و بخش مصرف و به تبع آن بروزرسانی فناوری‌های مورد استفاده در هر دو بخش می‌باشد. به عنوان مثال در حال حاضر هدفگذاری‌های جدی برای کاهش میزان آلایندگی گاز دی‌اکسیدکربن در بین نهادهای بین‌المللی و کشورها، تعریف و برنامه‌ریزی شده است.  موضوع دیگر جهش‌های فناوری است. در طول تاریخ، بعضاً شاهد رخداد مواردی از پیشرفت‌های غیرمنتظره در روندهای توسعه بوده‌ایم که این پیشرفت‌ها به طور کل، تمامی پیش‌بینی‌های قبل از خود را دچار تغییر کرده‌اند. کارشناسان در فرایند انجام پیش‌بینی‌ها یا آینده‌پژوهی، با صرف نظر از امکان بروز اینگونه نوسان‌ها، روندهای طبیعی تغییر را پیش‌بینی می‌نمایند.   به عنوان آخرین سئوال بفرمایید آیا از نظر جنابعالی برنامه‌ریزان صنعت و انرژی کشور همسو با روند توسعه فناوری‌های نسل آینده انرژی گام بر می‌دارند؟ قطعاً همین‌طور است. چاره ای جز این وجود ندارد. بر اساس پیش‌بینی‌های صورت گرفته توسط سازمان ملل متحد، جمعیت جهان از 7.3 میلیارد فعلی به 9.7 میلیارد نفر در سال 2050 خواهد رسید. در شرایطی که گرمایش جهانی به مساله فوق العاده جدی مبدل شده، منابع به سرعت در حال تخلیه هستند و تامین انرژی مساله‌ای چالش برانگیز محسوب می‌شود، رشد جمعیت جهان به معنای فشار هرچه بیشتر بر کره زمین است.  با توجه به روند کاهنده میزان سوخت‌های فسیلی و آلاینده بودن آنها، تمام فناوری‌های امروزه به سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و بهینه‌سازی انرژی مصرفی می‌روند و کشورهای فاقد این فناوری در آینده با مشکلات جدی مواجه خواهند شد. بسیاری از فناوری‌های نسل آینده با اجرای این الگوی استفاده از انرژی نه تنها هزینه‌های مصرفی و مصرف انرژی را کم می‌کنند بلکه بازار را نیز در اختیار خود خواهند گرفت.   همچنین در آسمان و زیرزمین نیز ممکن است شهرهای زیادی به وجود آیند.آسمان‌خراش‌ها بسیار بلندتر از چیزی که فکر می‌کنید خواهند شد و با توجه به پروژه‌های تحت توسعه، در حال حاضر، به حدی در اعماق زمین خواهیم رفت که نیاز به ایجاد یک آب و هوای مصنوعی و یک زنجیره تامین غذای متفاوت برای آنجا خواهیم داشت. در کنار این امر، مسئله انرژی‌های تجدیدپذیر نیز یکی مهمترین ویژگی‌های نسل بعد محصولات مدرن و نیاز اصلی این گونه ساختمان‌ها است. انرژی تجدیدپذیر نه تنها در کاهش گرمایش زمین و کاهش آلودگی موثر است بلکه انتخاب اول شهروندان آینده خواهد بود، لذا دولتمردان می‌باید در راستای توسعه فناوری‌های مرتبط با انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر بر اساس یک نقشه راه مدون و همسو با روندهای تغییر و تحول انرژی درجهان به طور مصمم برنامه‌ریزی و اقدام نمایند.   برگرفته از نشریه دانش نفت مورخه 95/3/22