همایش «مسئولیت اجتماعی شرکت؛ مسئولیت اجتماعی صنعت نفت (CSR) ،  طی روزهای سه شنبه و چهارشنبه هفته گذشته در مرکز همایشهای بین‌المللی پژوهشگاه صنعت نفت برگزار شد. این همایش در دو روز برگزاری به محورهایی همچون نگرش‌ها و تجربه‌ها در خصوص مفهوم مسئـولیت اجتمـاعی در ایران، مسئـولیت اجتمـاعی شـرکت و توسعه پایدار، تجربه‌های مسئولیت اجتماعی شرکت در صنعت نفت جهان، چالش‌های مسئـولیت اجتمـاعی شرکـت در مناطق نـفت و گاز خیز ایـران و راهکارهای پاسخگویی به آن‌ها و راهکارهای استقرار و تثبیت مسئـولیـت اجتماعی شرکت در صنعت نفت ایران پرداخت. به بهانه برگزاری موفق این همایش که در نوع خود در ایران بدیع و منحصر به فرد است بسیار شایسته دیدیم تا پای صحبتهای دکتر منصور معظمی، رئیس همایش مسئولیتهای اجتماعی صنعت نفت بنشینیم .  دکتر معظمی که هم اکنون معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت و رییس هیات عامل سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران است به گرمی پاسخگوی سوالات دانش نفت شد. جناب آقای دکتر معظمی به لحاظ مفهومی از دیدگاه شما مسئولیت اجتماعی سازمان ها و بنگاهها چگونه تعریف می شود؟ سازمان‌ها اساسا" برحسب نیازی عمومی و اجتماعی به‌وجود می‌آیند و مبنای ایجاد سازمان نیاز به تولید کالا و یا ارائه خدمت به جامعه است. لذا نه سازمان می‌تواند خود را از جامعه جدا کند و نه جامعه می‌تواند بدون سازمان زندگی کند. از نتایج این رابطه لاینفک این است که هر تصمیم و عمل سازمان به نحوی روی جامعه تأثیر می‌گذارد.  این تأثیرگذاری باعث می‌شود که آحاد جامعه، خود را در عملکرد سازمان سهیم دانسته و از سازمان مسئولیت خواسته و حسابرسی کنند. مسئولیت‌های اجتماعی بنگاه‌ها یعنی پرداختن تمام و کمال به مسئولیت، وظیفه و رسالت اصلی بنگاه، شامل: مسئولیت فرآورده‌ها و خدمات، مسئولیت فرآیندها و مسئولیت های اخلاقی . امروزه مسئولیت اجتماعی شرکت مفهومی وسیع‌تر از فعالیت‌های گذشته دارد. به طور اعم، به مجموعه فعالیت‌هایی گفته می‌شود که صاحبان سرمایه و بنگاه‌های اقتصادی به صورت داوطلبانه، به عنوان یک عضو مؤثر و مفید در جامعه، انجام می‌دهند. یعنی در واقع مجموعه وظایف و تعهداتی است که سازمان بایستی در جهت حفظ و مراقبت و کمک به جامعه‌ای که در آن فعالیت می‌کند، انجام دهدو یکی از وظایف و تعهدات سازمان در جهت منتفع ساختن جامعه است، به نحوی که هدف اولیه سازمان یعنی حداکثر کردن سود را صورتی متعالی ببخشد .  به عبارت جامع تر، مسئولیت‌های اجتماعی سازمان‌ها عبارتند از الزام به پاسخگویی و ارضای توقعات گروه‌های ذینفع خارجی اعم از مشتریان، تأمین‌کنندگان، توزیع‌کنندگان، پاسداران محیط زیست و اهالی محل فعالیت واحد تولیدی/ خدماتی، با حفظ منافع گروه‌های ذینفع داخلی اعم از مالکان یا سهامداران و کارکنان واحد . در طیف گروه‌های ذینفع در بنگاه‌ها، این گروه‌ها وجود دارند: مالکان یا سهامداران، مدیران، کارکنان، مشتریان یا مصرف‌کنندگان، تأمین‌کنندگان، توزیع‌کنندگان، دستگاه‌های ناظر بر حسن اجرای قوانین، سازمان‌های پاسدار محیط زیست، مردم محل فعالیت‌ سازمان، دولت، رقبا، بانک‌ها و موسسه‌های مالی، رسانه‌ها، جامعه علمی .  از دیدگاه جنابعالی چه اصول بنیادی در مسئولیت اجتماعی (CSR)  باید رعایت شود ؟ در وهله اول سازمان‌ها و بنگاه‌ها  می‌باید در مورد پیامد‌هایی که بر جامعه و محیط زیست بر جای می‌گذارند، پاسخگو باشند، همچنین در مورد تصمیم‌گیری‌ها و فعالیت‌هایی که برای جامعه و محیط زیست، مخاطراتی دارد؛ شفاف‌سازی نمایند. رفتار سازمان می‌بایست بر اساس ارزش‌هایی مانند صداقت، برابری و درستی شکل بگیرد. این ارزش‌ها نشان دهنده توجه سازمان‌ها به مردم و محیط زیست و تعهد آنها در توجه به پیامدهای تصمیم‌ها و فعالیت‌ها در مواجهه با منافع ذینفعان است .  در هرم مسئولیت اجتماعی بنگاهها کدام  مسئولیت ها از اهمیت  بالاتری برخوردار است؟ برای هر بنگاه چهار دسته مسئولیت اجتماعی متصور شده است. به تعبیر دیگر، مسئولیت اجتماعی هر بنگاه را برآیند چهار مولفه زیر می دانند : 1. نیازهای اقتصادی 2.رعایت قوانین و مقررات عمومی 3. رعایت اخلاق کسب و کار 4. مسئولیت‌های بشر دوستانه در مورد اول بنگاه‌ها موظفند نیازهای اقتصادی جامعه را برآورند و کالاها و خدمات مورد نیاز آن را تأمین کنند و انواع گروه‌های مردم را از فرآیند کار بهره‌مند سازند . در مورد دوم آن‌ها وظیفه دارند به بهداشت و ایمنی کارکنان و مصرف‌کنندگان خود توجه کنند. محیط زیست را نیالایند، از معاملات درون سازمانی بپرهیزند، دنبال انحصار نروند و مرتکب تبعیض نشوند (تبعیض قومی، جنسیتی و .... ) سومین مولفه مسئولیت بنگاه،  توجه به اخلاق کسب و کار است. در این قلمرو، اصولی چون صداقت، انصاف و احترام جا دارد. چهارمین مولفه، مسئولیت‌های بشردوستانه است. تعبیر دیگر از این مولفه، "شهروند خوب " بودن است، یعنی مشارکت بنگاه در انواع فعالیت‌هایی که معضلات جامعه را کاهش دهد و کیفیت زندگانی آن را بهبود بخشد .   جناب آقای دکتر معظمی آیا بنگاه‌های تولیدی می‌توانند بدون در نظر گرفتن نقش اجتماعی خود از نظر درآمد زایی موفق باشند؟ البته ممکن است بنگاهی مدعی شود که با رسالت های اجتماعی کاری ندارد ولی در کسب و کار خود موفق است، لیکن باید اذعان داشت که این موفقیت موقتی است و پایدار نمی باشد. چرا که حیات بنگاه بستگی مستقیمی به حیات جامعه دارد و بنگاه، درون‌ داد های خود را از جامعه می‌گیرد و برون دادهای خود را به جامعه تحویل می دهد. بنابراین، مسئولیت‌های اجتماعی بنگاه‌ها، همه‌جانبه و فراگیر است و آن‌ها باید در حل معضلات اجتماعی، با جامعه مشارکت ورزند. در همین حال، اخلاق مداری یکی از مهم‌ترین مولفه‌های مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها و بنگاه‌ها محسوب می‌شود. برخورد اخلاقی بر فعالیت انسان‌ها تأثیر قابل توجهی دارد و لازمه عملکرد مناسب، تعهد و مسئولیت‌پذیری کارکنان است. اگر کارکنان بر این باور باشند که با آنان رفتاری عادلانه و منصفانه می‌شود، شاید تمایل بیشتری به انجام کارهای خارق العاده پیدا کنند . گرچه حاکمیت اخلاق کار بر سازمان، منافع زیادی برای سازمان از بعد داخلی، از جنبه‌های بهبود روابط، افزایش جو تفاهم و کاهش تعارضات، افزایش تعهد و مسئولیت‌پذیری بیشتر کارکنان، افزایش چندگانگی و کاهش هزینه‌های ناشی از کنترل دارد ولی از دیدگاه مسئولیت اجتماعی نیز از راه افزایش مشروعیت سازمان و اقدامات آن، التزام اخلاقی در توجه به اهمیت ذینفعان، افزایش درآمد، سودآوری و بهبود مزیت رقابتی، و... توفیق سازمانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.                 بر اساس چه ملاک‌هایی می‌توان تشخیص داد که سازمان‌ها به وظایف مسئولیت اجتماعی خود عمل می‌کنند؟ سازمان‌های متعالی، به عنوان سازمان‌هایی مسئول با ایجاد شفافیت و پاسخگویی مناسب به ذینفعان‌شان در قبال عملکرد خود، رویکردهایی اخلاقی اتخاذ می‌کنند، به مسئولیت اجتماعی و حفظ محیط زیست حال و آینده توجه نموده و فعالانه آن را ترویج می‌کنند . مسئولیت‌های اجتماعی سازمان‌ها معمولا در سند راهبردی و در ذیل ارزش‌های سازمان بیان شده و با سایر فعالیت‌های سازمان یکپارچه شده است.این سازمان‌ها انتظارات و الزامات قانونی، اجتماعی، محلی و حتی منطقه‌‌ای خود را از طریق مشارکت و فعالیت‌های آزاد ذینفعان، برآورده می‌کنند. این سازمان‌ها، ضمن اینکه در مورد ریسک ها و مخاطرات، مدیریت صحیحی را اعمال می‌کنند، در تلاش برای اجرای پروژه‌هایی هستند که هم منافع سازمان و هم منافع جامعه را تأمین نماید و اطمینان کامل کلیه ذینفعان را نیز در نظر دارند. آن‌ها از تأثیرات حال و آینده سازمان بر جامعه آگاه بوده و مراقبت های لازم را برای حداقل نمودن اثرات زیان بار فعالیتشان، اعمال می‌نمایند . علاوه بر آن برای سنجش مسئولیت‌های اجتماعی بنگاه‌ها و سازمان‌ها یک  استاندارد بین‌المللی مسئولیت اجتماعی نیز  توسط کمیته سیاستگذاری سازمان ایزو تحت عنوان (ISO 26000 Social Responsibility)  تدوین شده است . ورای همه استانداردها و رعایت ضوابط، موضوعی که در روند ایفای نقش‌های مسئولیت اجتماعی بسیار حائز اهمیت است، موضوع ترویج خودکنترلی به عنوان یکی از ساز و کار‌های اصلی کنترل در سازمان ها است که بنیان آن بر اعتماد، اخلاق و ارزش‌های فردی قرار دارد. ترویج خودکنترلی باعث کاهش هزینه‌های ناشی از روش‌های کنترل مستقیم، شده و موجب بهبود سود می‌شود. این مستلزم تعهد کامل اعضا به تیــم، مسئولیـت‌پذیری همـــه اعضای تیم و داشتن احترام و اعتماد بین آن‌ها و مدیریت است. صاحب‌نظران بر این باورند که بی توجهی به مسئولیت‌های اجتماعی موجب افزایش دخالت دولت و در نتیجه کاهش کارایی می‌شود. اگر سازمان‌ها و شرکت‌ها داوطلبانه به برخی مسئولیت‌های اجتماعی و اخلاقی خود عمل کنند، می‌توانند ضمن ایفای مسئولیت‌های اجتماعی به منفعت مورد نظر خود  نیز دست یابند .  برای ایفای نقش موثر مسئولیت اجتماعی در سازمانها و بنگاهها چه الزامات و  تمهیداتی لازم است؟ اگر چه مسئولیت اجتماعی سازمانی موضوعی است که در بسیاری از موارد توسط اشخاص و یا واحد های سازمانی رده پایین صورت گرفته است، اما موضوع مهم این است که در بلند مدت بدون حمایت و راهبری مدیریت ارشد موفق نخواهد بود. اهمیت و گستردگی حوزه مسئولیت اجتماعی ایجاب می‌کند که در تمامی تصمیم‌گیری‌های سازمانی، از نیروی کار گرفته تا محصولات، بازار، کیفیت و عملیات این مفهوم پر مغز رسوخ کند. لذا تیم یا کمیته مسئولیت اجتماعی باید زیر نظر مستقیم هیات مدیره در سازمان‌ها و بنگاه‌ها تشکیل شود و تلاش نماید تا موضوع مسئولیت اجتماعی را به درون فرهنگ سازمانی و نیز برنامه راهبردی سازمان بکشاند و این نکته قطعا نیازمند همراهی مدیریت ارشد است .سازمان‌های موفق دنیا که توانسته‌اند در مسیر پایداری گام بردارند و از مزایای آن خود و جامعه را منتفع نمایند، تنها با تعهد کافی و واقعی مدیران ارشد به این مهم دست یافته‌اند .موثرترین تلاش‌ها در زمینه پایداری مسئولیت اجتماعی وقتی رخ خواهد داد که توسط یکی از اعضای هیات مدیره راهبری شود .  پیاده سازی  نظام مسئولیت اجتماعی در سازمانها  چقدر زمان نیاز دارد؟ مسیر بلوغ در  CRSمسیر پرفراز و نشیب و حساسی است که باید به ریزه‌کاری‌های آن توجه کافی کرد تا به نتایج دلخواه رسید. این مسئله خود مسئولیت سازمان‌ها در فرهنگ‌سازی و ایجاد الگو برای چنین اقداماتی در فضای کسب و کار کشور بیشتر می‌کند. نکته اول اینکه تجارب مشاوران شناخته شده بین‌المللی نشان می‌دهد که فرایند پیاده‌سازی تغییرات در سازمان‌ها در هر زمینه‌ مدیریتی و از جمله  CRS فرایند زمان بر است و نیاز به کاشت، داشت و مراقبت دارد تا به برداشت برسد. برنامه‌های جدید CSR  حتما نیاز به زمان دارند تا به بلوغ برسند و به مرحله‌ای وارد شوند که دستاوردهای مهم "پایدار" داشته باشند . البته این انتظار بلند مدت، به معنی عدم مشاهده نتایج فوری نیست بلکه معمولا در کوتاه مدت و به‌ویژه در دوسال اول، تغییرات و تحرکات پر اهمیت و ملموسی نیز در درون سازمان رخ خواهد داد. اما دستاوردهای پایدار و تکان‌دهنده حاصل یک ممارست بلند مدت است. تجارب موفق در دنیا،  CSR   را دارای یکی از بلندمدت ترین بازه‌های نتیجه‌دهی می‌دانند و صحبت از زمان‌های بیش از پنج سال برای دستیابی به نتایج پایدار در مورد آن می‌کنند. این واقعیت به مدیران بنگاه‌های ایرانی گوشزد می‌کند که اگر قصد ورود به راه ارزشمند بلوغ در حوزه   CSR  را دارند، می بایست صبور باشند و دستاوردهای پایدار بلندمدت را فدای خروجی‌های کوتاه‌مدت و زودگذر نکنند .  واقعیت این است که   CSR نیازمند گذراندن چندین باره چرخه‌های بهبود است تا بتواند به تدریج به موقعیت مناسب خود در فلسفه وجودی سازمان رسوخ کند و جایگاه واقعی‌اش را در سازمان میزبان خود پیدا کند . در واقع، این چرخه یادگیری یک چرخه یادگیری دسته‌جمعی است که در آن دانش و تخصص مشاور در زمینه CSR  با دانش و تجربه مدیران و کارکنان سازمان از زندگی در آن تلفیق شده و تولید خروجی می‌کند. بهترین کمکی که یک مشاور به هر سازمانی می‌تواند بکند این است که به عنوان تسهیل‌گر، بستر پیشبرد این چرخه یادگیری پیوسته را هموار کند؛ بستری که نیازمند صرف زمان کافی است تا به‌واسطه آن‌، قابلیت‌های لازم در درون سازمان در زمینه CSR  شکل بگیرد. جناب آقای دکتر معظمی آیا ایجاد نظام ایمنی و سلامت در محیط کار نیز ازمصادیق مسئولیت اجتماعی در سازمانها  محسوب می شود؟ سلامت و ایمنی در محل کار بیانگر ارتقاء و حفظ بالاترین درجه از سلامت جسمانی، روانی و رفاه اجتماعی ذینفعان درونی و پیشگیری از وقوع آسیب و زیان به سلامتی آن‌ها با توجه به شرایط کاری است. این موضوع همچنین به حفاظت ذینفعان درونی در برابر ریسک‌های سلامتی و ایجاد محیط شغلی متناسب با  نیازهای فیزیولوژیک و روانی آن‌ها ارتباط دارد. هزینه اجتماعی و مالی تحمیل شده بر جامعه به علت بیماری‌ها، آسیب‌ها و مرگ بسیار زیاد است. نگرانی‌های سلامت و ایمنی از تجهیزات، فرایندها، شیوه‌ها و ترکیبات خطرناک( شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی) ناشی می‌شوند. بنابراین در استاندارد بین المللی مسئولیت اجتماعی بحث سلامت، بهداشت و ایمنی در محیط کار یا همان HSE  از مولفه های مهم  و مطرح به حساب می آید. بنابراین حفظ سلامتی و ایمنی کارکنان در محیط کار، یکی از مصادیق رعایت آن در سازمان‌ها و شرکت‌ها است و می‌باید در جهت حذف خطرات محیط کار آموزش‌های کافی به کارکنان ارائه شود . بخش‌های صنعتی و بویژه صنعت نفت  چگونه می‌توانند در راستای پیاده سازی رسالت و مسئولیت اجتماعی  خود گام بردارند؟  به نظر اینجانب بخش‌های صنعتی با رعایت کیفیت، مشتری مداری و  پیش بینی و کنترل پیامد‌های زیست محیطی محصولات و تولیدات خود می توانند در  عملیاتی نمودن رسالت، وظایف و مسئولیت اجتماعی  خود نقش آفرینی نمایند. برای نمونه همانطور که می‌دانید، فلر به سوزاندن گــــــاز و مایعــــات زائـــدی ارجاع دارد که در چاه‌های نفت، پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها و کارخانجات مواد شیمیایی تولید می‌شوند. در واقع گازهای فلر هنگامی تولید می‌شوند که فرآیندها، عملکرد کاملی نداشته باشند. عملکرد نامناسب می‌تواند در نتیجه کمبود  خدمات جانبی نظیر برق یا بخار و یا به دلیل فعالیت‌های تعمیر و نگهداری در کارخانه‌ها باشد. سوزاندن گاز فلر، پیامدهای زیست محیطی متعددی دارد که در صورتی که به درستی لحاظ نشوند، می‌تواند در آینده تأثیرات منفی عمده‌ای بر انسان، گیاهان و جانوران و محیط اطراف داشته باشد. آلودگی هوا نیز از مهمترین تبعات منفی سوزاندن گاز در فلر ها می باشد. مسئولیت اجتماعی در این خصوص یعنی استفاده از روش های کنترل فلر، یا کربن زدایی، تولید برق، تولید بنزین سبز و ... است .    به عنوان سوال پایانی جنابعالی چه اقدام قابل ذکر دیگری در سازمان‌ها و شرکت‌ها را مصداق رعایت مسئولیت اجتماعی می دانید؟ آموزش و توسعه منابع انسانی در محیط کار و توانمندسازی کارکنان و پرورش مدیر برای آینده صنعت از جمله مواردی است که مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها به شمار می‌آید. توسعه انسانی، ایجاد زمینه‌های پرورش خلاقیت، ابتکار و نوآوری و ارتقای عزت نفس و تعلق سازمانی، تعلق به جامعه و مشارکت در جامعه از مثال‌های بارز مسئولیت‌های اجتماعی سازمان‌ها محسوب می‌شوند که با آموزش قابل تحقق می باشد. سازمان‌ها می‌توانند با تکیه بر خط مشی و برنامه‌های عملیاتی محل کار برای  رشد انسانی استفاده کنند که  این امر با نظارت بر مسائل اجتماعی مانند مبارزه با تبعیض و فساد، ایجاد توازن در مسئولیت‌های خانوادگی، ارتقای سلامت و رفاه و ... صورت می پذیرد. برگرفته از نشریه : دانش نفت بتاریخ 1/3/95 ​